 Örlög fórnarlamba kynferðisafbrota í styrjaldarátökum voru í bennidepli í síðustu viku, þegar Alþjóðaglæpadómstóllinn krafðist þess að tveir Súdanir yrðu dregnir fyrir réttinn í tengslum við voðaverk í Darfur héraði. |
Að sögn saksóknara dómstólsins liggja fyrir umtalsverð sönnunargögn sem benda til þess að hinir grunuðu hafi gerst sekir um hópnauðganir og aðra stríðsglæpi. Áður hafði glæpadómstóllinn gefið út handtökuskipun á hendur leiðtoga uppreisnarhóps í Úganda, svokallaðs Andspyrnuhers Drottins (Lord Resistance Army) en hann er sakaður um stríðsglæpi, þar á meðal að hneppa fólk í kynlífsþrældóm og nauðganir.
Með þessu ætlar Alþjóðaglæpadómstóllinn að færa sér í nyt reynslu alþjóðlega réttarkerfisins sem hefur dregið fram í dagsljósið bæði einstök tilfelli og ákveðið mynstur af kynferðisafbrotum gegn konum á hernaðarsvæðum auk ábyrgðar tiltekinna einstaklinga.
Í starfi þessara dómstóla hefur einnig komið í ljós hverjum vandkvæðum það er bundið að sækja illvirkjana til saka. Þeir fremja glæpi sína í skjóli refsileysis sem erfitt er að uppræta. Þetta refsileysi viðgengst í öllum samfélögum hvort sem þar ríkir stríð eða friður. Það er því engin tilviljun að Alþjóðlegur baráttudagur kvenna er helgaður því að berjast gegn því að enginn sé dreginn til ábyrgðar. Samt sem áður gerast verstu dæmin um refsileysi á stríðstímum. Bæði er það vegna þess hve kynferðisafbrot eru algeng, kerfisbundin og stöðug og hve illvirkjarnir eru margir og ofstopafullir.
Jafnvel þótt kynferðisglæpir gegn konum taki á sig sína hryllilegustu myndir á stríðstímum, eru þeir engu að síður oft og tíðum afleiðing rótgróinna fordóma, ójafnréttis og mismununar í samfélögum sem ætíð hafa látið slíkt viðgangast. Þegar ódæðismenn komast upp með illvirki sín refsingarlaust, er það þeim hvatning til að halda uppteknum hætti. Þannig er komið af stað vítahring árása og gagnárása sem halda áfram þótt formlegum styrjaldarátökum ljúki. Það er því ekki aðeins brýnt siðferðislega að fórnarlömbin njóti réttlætis, heldur er það einnig forsenda fyrir því að sættir takist og friður haldi.
Löngum hefur kynferðislegt ofbeldi sjaldnast verið kært eða gerendurnir sóttir til saka.. Af þeim sökum hafa slíkir glæpir þótt forkastanlegir en engu að síður óhjákvæmilegir fylgifiskar vopnaðra átaka. .Konur sem urðu fórnarlömb og peð í refskák styrjaldaraðila hafa ekki átt sér neitt athvarf.
Það er aðeins nýlega sem ráðist hefur verið til atlögu við þetta mein, fyrst og fremst með brautryðjendastarfi Alþjóðlegu stríðsglæpadómstólanna fyrir fyrrverandi Júgóslavíu og Rúanda. Dómstólarnir skilgreindu ofbeldi gegn konum sem glæpi og að draga yrði gerendur til ábyrgðar. :Þetta hefur gefið konum von um að réttlæti nái fram að ganga í slíkum málum. Stofnun Alþjóðaglæpadómstólsins efldi svo þá nýju lögvísi og hugarfarsbreytingu sem var að líta dagsins ljós. Í lögum dómstólsins eru nauðganir, kynlífsþrældómur, þvingaðar ófrjósemisaðgerðir og önnur form grófra kynferðisglæpa skilgreind sem stríðsglæpir. Ef slík illvirki eru hluti umfangsmikilla eða kerfisbundinna árása á óbreytta borgara, fela þeir í sér glæpi gegn mannkyninu.
Það mun nú koma í ljós hvort ríkisstjórnir munu fallast á óskir dómsins og framselja hina grunuðu til að hægt sé að draga þá fyrir dóm. Hugsanlega gæti viljaleysi ríkisstjórna hindrað framgang alþjóðlegrar réttvísi, en það er ekki eini Þrándur í götu málaferla. Fórnarlömb alls kyns ofbeldis eru oft treg til að gefa sig fram, að miklu leyti vegna þess að þau hafa ekki trú á því að réttlæti nái fram að ganga. Þótt illvirkjarnir hafi í sumum tilfellum verið handsamaðir, ganga samverkamenn þeirra og aðrir ódæðismenn oft lausir og geta skaðað fórnarlömbin, vitni og fjölskyldur þeirra enn frekar.
Sérdómstóllinn fyrir Sierra Leone glímir við tröllaukið verk enda voru hrottaleg kynferðisafbrot framin gegn þúsundum fórnarlamba í tíu ára borgarastríði. Dómstóllinn hefur notið þess að starfa í námunda við fórnarlömbin og hefur getað fært sér í nyt samhliða starf Sannleika- og sáttaráðs landsins. Þá hefur verið búið svo um hnútana að fórnarlömb njóti verndar og sæmd þeirra sé virt. Alþjóðaglæpadómstóllinn nýtir sér fyrri reynslu dómstóla og hefur eflt lögfræðiaðstoð og vernd fórnarlamba.
Þótt umboð og starf alþjóðlegra dómstóla hafi þróast umtalsvert á undanförnum árum, er það frekar undantekning en regla að réttlæti nái fram að ganga í málum af þessu tagi. Þau mál sem lýkur með ákæru og dómi, eru aðeins toppur ísjakans.
Það þarf pólitískan vilja til að vinna bug á refsileysi. Pólitískur vilji eflist mjög hægt og því ber að fylkja liði til að beita þrýstingi jafnt heima fyrir sem á alþjóðavettvangi og halda áfram að fylgjast með slíkum málum hvar sem er í heiminum. (
(Þessi grein birtist í ýmsum dagblöðum í heiminum í tilefni af Alþjóðlegum baráttudegi kvenna 8. mars 2007)